Dag 3 - Yad Vashem

Om zeven uur zat ik vanmorgen in het restaurant. Niet alleen, want ik had Philip Roth meegenomen om me gezelschap te houden. Er werd me koffie gebracht en een bord vol eten, terwijl het zelfbediening is. ‘You are alone?’, zei de hoofdober tegen me. ‘I need some peace and quiet in the morning’, gaf ik hem als antwoord. Hij spreidde dramatisch zijn armen en zei: ‘There is enough of it here.’ Na een half uur stroomden de eerste anderen de zaal binnen en was ik in staat om normaal te communiceren met mensen.
Met de bus waren we rond negen uur op YV. Het voelt vreemd te bedenken dat we hier nu drie dagen zijn en ik het gevoel heb dat ik de weg er al goed ken en ik me er thuis voel. Een plek als dit, dat je je daar thuis kan voelen, vind ik eigenlijk bijzonder. Het lijkt wel of ik hier rondloop en het de plek is waar ik moet zijn op dit moment, omdat ik nu meer open sta voor alles wat ik hier hoor en zie, maar vooral wat voor een gevoel deze plek bij me oproept.
Daniël begon de ochtend met een lezing over perspectieven om mee naar de Holocaust te kijken: slachtoffers, daders, maar vooral ook omstanders. Dader-perspectief is lang iets geweest waar men niet aan wilde, maar langzaam begint het besef door te dringen dat het een essentieel onderdeel is van de Holocaust. Wie waren deze mensen, wat dreef hen: vragen die ook beantwoord moeten worden. Maar net als de vragen over de omstanders zijn deze moeilijk te beantwoorden, omdat veel mensen er niet over willen praten. Het was een interessante lezing vanuit perspectieven die met leerlingen misschien soms moeilijker te doen zijn, maar maar ik in 3 havo zeker stappen mee ga zetten.
In de pauze ben ik met Fae langs het partizanen-monument gelopen. Een prachtige boom, gemaakt van rood, roestig ijzer. De boom gaf me een gevoel van vrijheid, dat vanuit een gevoel van samen de mensen probeerden op hun manier hun weg naar de vrijheid te zoeken. Daarna wilde ik nog even graag naar de wagon om die bij daglicht op de foto te zetten. We bleken er via een andere weg te moeten komen, omdat we langs de partizanen boom waren gegaan. We benaderden de wagon en de rails nu vanaf de onderkant. Onderaan de rots waarop de rails liggen, is de stalen constructie waarop de uitstekende rails rusten vastgezet. In de schuine balken daaronder zijn door mensen steentjes neergelegd. Dit is een Joods gebruik om de doden te eren en de herinnering aan hun dierbaren levend te houden. Het geeft de plek aan waar de overledene ligt en waar dus nog een deel van de ziel aanwezig is. Door de steentjes laten ze zien dat de gestorvenen geëerd worden en niet vergeten zijn. Het is een gebruik dat waarschijnlijk stamt uit de tijd dat de Joden nog een nomadisch woenstijnvolk waren. Mensen werden toen begraven waar ze stierven en werd het graf gemarkeerd met stenen en om te voorkomen dat aasetende dieren de overledene weer zouden opgroeven. Nomaden die erlangs kwamen, vulden vanuit respect de stenen weer aan.
De volgende lecture werd door Daniël gegeven. Het onderwerp was: ‘How was it humanly possible: the grey zone between perpetrators and bystanders.’ Hoe komen mensen tot daden, maar vooral ook wie waren de daders en omstanders. Aan de hand van een case over de deportatie van Joden van Düsseldorf naar Riga zijn we daar mee bezig geweest. Hoe moeilijk het soms te zien is wie wat is. En elke persoon heeft in het proces zijn eigen rol. En al die rollen moeten belicht worden als je lesgeeft over de Holocaust. Het gaf me nieuwe perspectieven over hoe ik bepaalde onderdelen van mijn lessen wil aanpassen om leerlingen ook met ethische dillema’s te gaan confronteren over beweegredenen van mensen. En zeker juist welke opties mensen hadden. Een soldaat van een Einsatzgrüppe die verteld wordt dat er geen consequenties aan vast zitten als hij niet wil meedoen aan de executies van Joden met geweren. En dat die consequenties er ook daadwerkelijk niet waren, maar de soldaat wel meedoet. Welke keuzes hebben mensen en waarom maken ze de keuzes die ze maken.
De lunchpauze hebben we met een aantal gebruikt om met Guy Mount Herzl te beklimmen om de begraafplaats te bezoeken. Daar liggen veel Israëlische presidenten begraven, zoals Rabin en Golda Meir. Maar uiteraard ligt Theodoor Herzl op een centrale open plaats begraven, als oprichter van de zionistische beweging. Ook liggen hier soldaten begraven die omgekomen zijn tijdens de diverse vrijheidsoorlogen die Israël uitgevochten heeft. Ook de broer van de huidige president ligt er begraven, nadat hij omgekomen is bij de bevrijding van Joodse gijzelaars uit een vliegtuig in Oeganda. Het graf dat indruk op me maakte, was het graf van Rabin en zijn vrouw. Een witte en zwarte kwart cirkel die verbonden zijn met elkaar als symbool van vrede in het land. Een eenvoudig graf, maar vol met steentjes. Opvallend vond ik dat het graf van Golda Meir bijna leeg was: weinig stenen lagen er hierop.
Na de lunch gingen we verder in het museum waar we gisteren gestopt waren. Dus vanaf het ontstaan van getto’s in West-Europa tot aan het einde van de oorlog. Bijna op het einde van de expositie staat er een kunstwerk van een barak uit Birkenau. In die barak zie je het hele proces van het ingaan van de kleedruimte via de gaskamer naar de ovens, zoals het er ook uitgezien heeft. Ik heb me daar staan verbazen over de efficiëntie van Duitse oorlogsmachine. Natuurlijk wist ik het, maar in deze ruimte en met name bij dit kunstwerk werd het me duidelijk. In deze ruimte was er in de vloer ook een vierkant gat met glas erop. In dit gat lagen schoenen van Joden die vergast zijn in Birkenau. Tussen al die grote schoenen lag 1 klein babyschoentje. Die trok tussen al die andere schoenen mijn aandacht enorm. Wat voor een systeem is dat een kind van hooguit 2 als staatsvijand nummer 1 gezien wordt, zelfs dusdanig dat hij of zij ‘uitgeroeid’ moet worden? Wat is dat voor een systeem. Ook de film over de bevrijding van Birkenau die aan het einde te zien is, maakte dat ik moest kijken en mijn hoofd het niet kon bevatten. Een shovel die tientallen mensen gelijk een massagraf inschoof, omdat er ‘opgeruimd’ moest worden.
De ruimte over het leven na de oorlog werd voor mij een opmaat naar de laatste ruimte waar we naartoe zouden gaan. In deze ruimte vertelde een echtpaar over hoe de vrouw in hun leven na de oorlog zwanger raakte, maar eigenlijk te bang was om het kind op deze aarde te zetten. Dat ze met een heet strijkijzer over haar eigen buik streek om een abortus op te wekken. Ze was zo bang om een kind op de wereld te zetten, omdat ze onzeker was over de toekomst: er kon weer zoiets als de Holocaust gebeuren immers. Dat verhaal hakte er enorm in bij me. Ook was er ruimte voor hoop, liefde en een gevoel van vrijheid. De mensen kwamen terug en bouwden een leven op. Dat dit niet makkelijk was, bleek wel duidelijk, maar ze deden het wel. Het herinnerde me aan de uitspraak van Bobby Sands die ik in Belfast op een mural zag staan: ‘The best revenge is the laughter of our children.’ Dit moeten veel Joden na de oorlog ook gevoeld hebben. De opzet van de Holocaust is niet geslaagd en de Joden zijn nog steeds aanwezig op aarde en groeien weer.
De laatste ruimte van de expositie is de ‘Hall of names’: een koepelvormige ruimte met een put in het midden. Langs alle rechte muren zijn kasten met daarin klappers met de namen van alle omgekomen Joden. Langs de muren van de koepel zijn foto’s geplaatst van mensen. De koepel wordt bovenaan steeds smaller. In de put zie je de reflectie van de foto’s. Als je de Hall binnenkomt, voelt het alsof er een deken van verdriet over je heen valt. Ik voelde de ogen van de mensen op de foto’s eigenlijk me aankijken met de vraag waarom zij niet meer konden trouwen, kinderen konden krijgen of door de velden rennen. Ik moest ook naar buiten en even gewoon rust en ruimte hebben om het dusdanig te verwerken om daarna weer verder te kunnen.
Na een korte pauze hadden we tijd om samen en met Daniël te reflecteren op het bezoek aan het museum. Ik merkte echter dat ik daar op dat moment geen behoefte aan had, maar mezelf in mezelf terugtrok om dit te doen.
Na de busreis werd de groep gesplitst. Een aantal mensen ging met Guy mee voor streetfood. Ik wilde dat eigenlijk ook, maar ik was te moe om weer een eind te sjouwen en te staan. Lotte en ik besloten om gewoon in het hotel te eten en daarna met de lightrail naar de oude stad te gaan. Inge, Annelies, Karel en Jouke vonden dit ook een goed idee en zo gezegd, zo gedaan. Met de lightrail waren we binnen tien minuten bij Jaffa-gate en liepen we de Arabische wijk binnen. Helaas was daar bijna alles al dicht, net als in de Joodse wijk, dus daar zijn we vrij snel doorheen geschoten. Heb nog wel twee sjaals en een hanger gekocht bij een Arabische winkelier, waarbij ik voor het eerst in mijn leven heb afgedongen. Hij wilde 180 sjekel hebben, maar ik kreeg de hanger voor 100 mee. Via een zijstraat kwamen we in de Armeense wijk terecht. Daar kochten we bij de bakker proviand voor morgen op YV in de vorm van lekkere koekjes en andere zoete dingen.
We besloten dat we nog wat wilden drinken en liepen daarom langs het stadhuis terug naar het plein waar we zondag ook wat hadden gedronken. Jouke, Karel en ik besloten ook om ons maar weer aan de waterpijp te wagen, dus dat werd er ook bij besteld.
Ontspannen na een dag als vandaag was essentieel en ik was blij dat we het zo gedaan hebben. Even in klein comité op stap om op adem te komen. Het was wat ik in elk geval nodig had om morgen weer met mijn gehele aandacht erbij te zijn.